تفاوت فرش عشایری و روستایی

همان‌طور که می‌دانید فرش‌ها به دو دسته اصلی ماشینی و دستباف تقسیم می‌شوند. هر کدام از این دو نوع فرش نیز مدل‌های مختلف و تنوع بالایی دارند. موضوع بحث این مقاله به فرش دستبافی اختصاص دارد که بر اساس محل بافت به سه دسته فرش شهری، فرش روستایی و عشایر تقسیم می‌شود. شاید در ابتدای امر این نوع تقسیم‌بندی تنها به دلیل ناحیه و محل بافت این نوع فرش‌ها اتفاق می‌افتاد، اما امروزه هر کدام به سبک خاصی در قالی‌بافی تبدیل‌ شده که ویژگی‌های خاص خود را دارند.
به بیان ساده، فرشی که لزوماً در روستا و یا بین عشایر بافته می‌شود به سبک روستایی و عشایری شهرت ندارد و نوع بافت و طرح، باعث نام‌گذاری چنین فرش‌هایی می‌شود. در ادامه این مطلب که مقایسه فرش عشایری و روستایی است، ویژگی‌ها و تفاوت‌ها این دو نوع فرش را بررسی خواهیم کرد.

فرش دستباف عشایری

برای درک تفاوت فرش عشایری و روستایی بهتر است که ابتدا این دو نوع فرش را به ‌صورت جداگانه بررسی کنیم. در این راستا باید گفت که عشایر مشرق زمین از آناتولی در ترکیه گرفته تا تمام ایران‌ زمین مدت‌ها پیش شروع به بافت فرش دستباف برای استفاده خود کردند. این فرش‌ها در ابتدا یک ابزار و وسیله کاربردی برای زندگی روزمره بود؛ مثلاً به عنوان زیرانداز در چادر، زین و … استفاده می‌شدند، ولی امروزه بیشتر به قصد فروش، اما با همان اصالت قدیمی بافته می‌شوند. این موضوع برای دو نوع فرش روستایی و عشایر نیز صدق می‌کند. به ‌طور کلی فرش عشایری را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

آثار بدیع: فرش‌های بدیع زاییده تخیل منحصر به ‌فرد زنان عشایر هستند که به دلیل نوع بافت و طرح به آن‌ها فرش دستباف ذهنی باف هم گفته می‌شود. برخی از این فرش‌ها به ‌قدری منحصر به‌ فرد هستند که بیشتر از یک کف‌پوش و شی‌ء کاربردی به عنوان یک اثر هنری به شمار می‌روند.
آثار عشیره‌ای یا قبیله‌ای: بیشترین تعداد فرش‌های دستباف عشایری متعلق به این دسته هستند که با نام قبیله کوچ‌نشینی محل بافت آن‌ها شناخته می‌شوند، چون:

•  ترکمن
•  لری
•  قشقایی
•  بختیاری
•  شاهسون

تاریخچه فرش دستباف عشایری

وقتی به سراغ قدیمی‌ترین فرش‌های جهان بروید، رد پای عشایر را در بافت آن‌ها مشاهده خواهید کرد. نمونه بارز و اصیل این نوع فرش، پازیریک است که قدیمی‌ترین فرش پیدا شده در دنیا محسوب می‌شود. عشایر کار بافت را ابتدا از حصیر آغاز کردند و بعدها توانستند گلیم‌بافی کنند. پس از مدتی هم به سراغ بافت فرش‌های دستباف رفتند که سرشار از زیبایی و دارای نقش و نگاری خاص بود. زنان در شکل‌گیری این نوع فرش نقش مهمی بر عهده داشتند و این‌گونه بود که فرش عشایری شکل گرفت. از آنجایی هم که در چادرهای عشایر جایی برای دار عمودی نبود، از دارهای قالی زمینی و افقی استفاده می‌شد که مهم‌ترین تفاوت فرش عشایری و روستایی است.

انواع نقش و نگار فرش دستباف عشایری

یکی از بارزترین خصوصیات فرش روستایی و عشایر هماهنگی بی‌نظیر طرح فرش با نوع زندگی است. برای مقایسه فرش عشایری و روستایی، باید گفت که فرش عشایری با سنت و فرهنگ ایلیاتی این مردم ارتباط عمیقی دارد. برای بافت این نوع فرش سلیقه بازار در اولویت نیست و برای همین به ذات و سرشت طبیعی خود وفادار است. طرح‌ها و نقش‌های این نوع فرش از طبیعت و در کنار آن افسانه‌های قدیمی و اساطیری الهام گرفته می‌شود. هر منطقه عشایر نشین نیز نقوش خاص خود را دارد. با این ‌وجود می‌توان طرح‌های این نوع فرش را در موارد زیر خلاصه کرد:

•  نقش گل و بند: گل و بند یکی از رایج‌ترین و پرکاربردترین طرح‌ها در فرش‌های عشایری است. در این طرح، معمولاً گل‌ها و بندها به ‌صورت تکراری در سراسر فرش قرار می‌گیرند.
• نقش و اشکال هندسی: یکی از ساده‌ترین طرح‌های فرش عشایری این نقش است که بیشتر ایل شاهسون از آن استفاده می‌کنند.
•  نقش حیوانات و پرنده‌ها: عشایر از طبیعت و حیوانات محیط خود الهام می‌گیرند. برخی از طرح‌های فرش دستباف عشایری شامل نقش حیوانات مثل گوسفندان، اسب‌ها، شترها و پرنده‌هایی مانند عقاب و طوطی است.
• نقش نباتات و درختان: نقوش نباتات و درختان نیز در طرح‌های فرش عشایری مورد استفاده قرار می‌گیرد. معمولاً از طرح‌هایی شامل گیاهان محلی و درختان مثل درخت بلوط، درختان خرما و گیاهان دیگر نیز استفاده می‌شود.
  این تنها چند نمونه از انواع نقش و نگار فرش دستباف عشایری هستند. هر قبیله و منطقه می‌تواند طرح‌ها و نقش‌های خاص خود را داشته باشد که تاریخ و فرهنگ آن قبیله را منعکس می‌کند.

خصوصیات فرش دستباف عشایری

خصوصیاتی که در ادامه خواهیم گفت، از موارد مهمی است که برای بررسی تفاوت فرش عشایری و روستایی از آن یاد می‌شود. این ویژگی‌های منحصر به‌ فرد باعث شده تا فرش عشایری یکی از محصولات محبوب در بازار حتی برای دکوراسیون مدرن شود:

• استفاده از پشم: الیاف اصلی مورد استفاده در فرش روستایی و عشایر به دلیل گله‌داری و دسترسی نداشتن به مزارع پنبه، بیشتر پشمی است.
•  رنگ‌های محدود: در قالی‌های عشایری به دلیل عدم دسترسی آسان به شهرها، بسیاری از مدل‌ها و رنگ‌ها برای قالی‌بافی در دسترس نبود و برای همین بین ۶ تا ۸ رنگ متداول را برای قالی‌بافی خود استفاده می‌کردند.
•  استفاده از طرح‌های ذهنی: در قالی‌های عشایری بیشتر بافت بر اساس تصویر خود بافنده انجام می‌شود و طرح‌ها در اغلب موارد خلاقانه و بدیع هستند.

روش بافت فرش دستباف عشایر

روش بافت فرش‌ روستایی و عشایر تفاوت عمده‌ای با یکدیگر دارند و همین امر موجب تمایز آن‌ها با هم شده است. روش فرش‌بافی در میان ایلیاتی‌ها و عشایر تا حد زیادی به منطقه بافت فرش مربوط می‌شود. به‌ طور مثال در فرش عشایر لری از گره‌های درشت برای بافت استفاده می‌شود، اما در فرش‌های قشقایی از بافت ترکی بهره می‌گیرند.

فرش دستباف روستایی

فرش دستباف روستایی بدون شک یکی از نمادهای اصلی هنر قالی‌بافی در ایران به شمار می‌رود که محبوبیت بسیار زیادی دارد. برای اینکه بتوانید با مشخصات و ویژگی‌های فرش روستایی آشنا شوید، نیازی به دانش و اطلاعات خاصی ندارید و به ‌راحتی می‌توانید با دانستن و درک نکاتی که در ادامه آمده و مقایسه فرش عشایری دستباف و روستایی آن را بهتر بشناسید.

انواع نقش و نگار فرش دستباف روستایی

طرح‌هایی که در بافت فرش روستایی استفاده می‌شود، یکی از وجوه تمایز و تفاوت‌های اصلی فرش روستایی و عشایر به شمار می‌رود. در این نوع فرش اغلب سه دسته نقش و نگار وجود دارد: طرح‌های هندسی، انتزاعی و عینی. طرح‌های هندسی این نوع فرش از نقوش فرش‌های عشایری الهام گرفته شده است. در بافت طرح‌های عینی اغلب از نقشه‌های ثابت و آماده استفاده می‌شود. در طرح‌های انتزاعی نیز قوه خلاقیت زنان قالی‌باف روستایی و الهام گرفتن آن‌ها از زندگی و طبیعت اطراف نقش دارد.

خصوصیات فرش دستباف روستایی

خصوصیات فرش روستایی و عشایر در مواردی با هم مشترک هستند. به‌ طور مثال چون در روستا نیز دام‌پروری رونق دارد، بیش از هر چیزی الیاف پشمی را برای فرش استفاده می‌کنند. با این ‌حال ویژگی‌های خاصی نیز دارد که باعث تفاوت فرش عشایری و روستایی می‌شود. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

•  برعکس فرش عشایری در فرش‌های روستایی از تعداد رنگ بیشتری استفاده می‌شود که گاهی این تعداد رنگ به ۱۲ عدد می‌رسد. رنگ‌های به‌ کار رفته در بافت آن‌ها هم اغلب رنگ‌های گیاهی است.
•  طرح‌ قالی‌های روستایی کمی پیچیده است و استفاده از طرح‌های گیاهی و جانوری در نقشه‌های روستایی بسیار دیده می‌شود.
• مقاومت فرش‌های روستایی تقریباً بالا است.
• گره‌های فرش به ‌کار رفته در بافت آن‌ها بیشتر ایرانی یا همان فارسی است.
• سایزهای فرش دستباف روستایی معمولاً کوچک بوده و در ابعاد ۶ متری بافته می‌شود.
•  برای شستشوی آن‌ها باید دقت داشت چون به دلیل عدم استفاده از تثبیت ‌کننده رنگ ممکن است تداخل رنگی ایجاد شود.
•  طرح‌های نقشه کاملاً خلاقانه و برگرفته از فرهنگ همان منطقه بافتی است.

تاریخچه فرش دستباف روستایی

فرش روستایی و عشایر از نظر تاریخی هم با یکدیگر تفاوت دارند. فرش‌بافی در ابتدا متعلق به اقوام عشایر بود، اما پس از مدتی آوازه این هنر به گوش مردان و زنان روستایی رسید و آنان که به شغل اصلی دامداری و کشاورزی مشغول بودند به بافت فرش دستباف به‌ عنوان منبع درآمد ثانویه و شغل دوم علاقه‌مند شدند. خانه‌های روستایی فضای زیادی برای قرار گرفتن دار قالی داشت و استفاده از دارهای عمودی محبوب شد. استفاده از این نوع دار باعث افزایش سرعت قالی‌بافی در بین زنان روستایی و درآمدزایی از این طریق شد. تا جایی که فرش دستباف روستایی به سبکی از قالی‌بافی معروف شد که ویژگی‌هایی خاص خود را داشت.

روش بافت فرش دستباف روستایی

همان‌طور که اشاره شد یکی از وجوه تمایز و تفاوت فرش عشایری و روستایی در روش بافت آن است. فرش‌های عشایری با توجه به منطقه، روش بافت متفاوتی چون گره درشت یا ترکی دارند. با این ‌وجود در بافت فرش روستایی از گره‌های ایرانی یا فارسی استفاده می‌شود. برای همین شاید ضخامت آن کمی کمتر از فرش‌های عشایری باشد.

طرح های معروف فرش دستباف روستایی و عشایری

یکی از نکات مشترک بین فرش روستایی و عشایر حضور پررنگ نمادهای طبیعی در طرح و نقش فرش است. البته به دلیل محدودیت رنگ و مواد اولیه فرش‌های عشایری طرح‌های ساده‌تری دارند و اشکال هندسی حضور پررنگی در این فرش‌ها داشته که در بحث تفاوت فرش عشایری و روستایی هم به آن اشاره شد. با این‌ وجود طرح‌های فرش دستباف روستایی و عشایری را در موارد زیر می‌توان خلاصه کرد:

• طرح‌های فرش عشایری
•  طرح خشتی
•  سرو و کاج
•  گل مینا
•  گلدانی شرابه
•  گل فرنگ
•  فیلپای گل و گل تکه (ترکمن)
•  طرح‌های هندسی و حیوانات و …
• طرح‌های فرش روستایی
•  ماهی ترنج‌دار
•  لچک ترنج
• تک حوض
•  آصادوقی (تویسرکان)
•  محرمات
• هخامنشی
•  هریس
•  ترنجی
•  ماهی درهم
•  بته
•  و …

کلام آخر
بدون شک خرید یک فرش روستایی و عشایر کمک به زنان و مردانی است که این هنر ارزشمند را هنوز زنده نگه داشته‌اند. با بررسی تفاوت‌ها و مقایسه فرش عشایری و روستایی انتخاب برای شما از میان این دو راحت‌تر می‌شود و می‌توانید با توجه قیمت فرش دستباف عشایری و به نکاتی چون سلیقه، بودجه، نیاز و دکوراسیون خود، یکی از این فرش‌ها را انتخاب و خریداری کنید.

سوالات متداول

•  فرش عشایری باکیفیت‌تر است یا روستایی؟

از آنجایی ‌که در تولید هر دو فرش استفاده از الیاف پشمی متداول‌تر است، می‌توان گفت کیفیت یکسانی دارند، البته تراکم فرش هم در این موضوع اثر دارد و نباید نادیده گرفته شود.

• قیمت فرش روستایی گران‌تر است یا عشایری؟

نمی‌توان گفت یکی از این فرش‌ها از دیگری گران‌تر است؛ زیرا هر دو جزو فرش‌های دستباف به شمار می‌روند و قطعاً نسبت به فرش‌های ماشینی قیمت بالاتری دارند. همچنین اندازه، نوع الیاف، طرح فرش و زمان بافت در قیمت تأثیرگذار خواهد بود.

•  برای دکوراسیون مدرن کدام فرش بهتر است؟

اگر چیدمان خلوت مدنظر شما است، فرش عشایری طرح ساده‌تر و رنگ‌های کمتری دارد. اگر دوست دارید فرش شلوغ‌تری داشته باشید، فرش روستایی گزینه بهتری است.