فهرست
آیا می‌دانید فرش نایین چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ فرش دستباف نایین یکی از منحصربه‌فردترین و جذاب‌ترین فرش‌های دستباف بوده که از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است. در ساختار این فرش عمدتاً از پشم ظریف استفاده شده که درصد زیادی از آن را کرک تشکیل می‌دهد. ناگفته نماند که پشم مصرفی برای بافت فرش‌های نایین ازجمله باکیفیت‌ترین و مرغوب‌ترین پشم‌های موجود در بازار است. این فرش جذاب و گران‌بها در طرحهای مختلفی بافته می‌شود. زادگاه اصلی این فرش به شهر زیبای نایین واقع در استان اصفهان که مهد قالی‌بافی و فرش‌بافی محسوب می‌شود، مربوط است. فرش نایین دارای گره فارسی از نوع دو پود بوده و نواقص بافت مثل کجی، دو دست شدن، چندرنگی و غلط بافی در آن به ندرت دیده می‌شود. در ادامه این راهنما قصد داریم درباره ویژگی های فرش نایین بیشتر صحبت کنیم. لطفا تا پایان این مطلب با ما همراه باشید!
تاریخچه فرش نایین
شاید جالب باشد بدانید که مردم نایین در گذشته بیشتر عبا بافی می‌کردند؛ اما ظهور صنعت نساجی باعث شد تا از کار بیکار شده و از سال ۱۳۲۰ هجری شمسی به قالی‌بافی روی آورند. مردم این شهر به رشتن کلاف ظریف برای عبا عادت داشتند و این عادت به چله‌کشی و بافت فرش هم منتقل شد. برای همین فرش در این شهر ظریف‌تر و ریزبافت‌تر از شهرهای دیگر بود. طرحهای فرش نایین در ابتدای کار از برخی مناطق هم‌جوار چون بختیاری، یزد، اصفهان و اراک وام گرفته می‌شد؛ اما بعد از جنگ جهانی دوم، این شهر نقش و طرحهای خاص خود را پیدا کرد.
یکی از اساتید بنام قالی‌بافی در این شهر فتح‌الله حبیبیان، استاد بافنده‌ای بسیار ماهر بود که نه تنها تمام قالی‌های تولید شده در کارگاه‌هایش را شخصاً طراحی می‌کرد، بلکه بر بافندگانی که مأمور کار روی آثار او بودند هم نظارت داشت. اگرچه شهر نایین دارای تاریخ طولانی و باستانی است، قالی‌بافی در این منطقه یک هنر نسبتاً جدید بوده و این صنعت در اوایل قرن بیستم در این شهر ظهور کرد. فرش نایین علیرغم تاریخچه کوتاه‌تری که نسبت به دیگر مناطق ایران چون کرمان، تبریز و … دارند، به دلیل تنوع طرح، نفیس بودن و مواد مرغوب مورد استفاده برای بافت شهرت زیادی به دست آورده و باعث شده در سراسر جهان بسیار مورد توجه قرار گیرد.
آشنایی با ساختار فرش نایین
همان‌طور که گفته شد فرش‌های نایین با استفاده از بهترین و مرغوب‌ترین پشم موجود در بازار بافته می‌شوند. عموماً افرادی که در فرش و فرش‌بافی سررشته کمی دارند معتقد هستند هر اندازه پشم مصرفی در بافت فرش‌های دستبافت ایرانی ضخیم‌تر باشد کیفیت فرش بیشتر است؛ اما پشم مصرفی در فرش‌های نایین از نوع ظریف بوده و که از لحاظ استاندارد در مقایسه با سایر پشم‌های ایرانی بهتر است. این فرش بی‌نظیر و جذاب نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهای خارجی طرفداران زیادی دارد؛ چرا که فرش‌های نایین ضمن برخورداری از کیفیت عالی دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد دیگری همچون ثبات رنگ، استحکام و طراحی زیبا نیز هستند.
خصوصیات و ویژگی های فرش نایین
قالی‌های نایین بیش از هر چیزی به خاطر نقش‌های پیچیده‌شان مشهور هستند که اغلب نقوش گل و مدال‌های مرکزی با الهام از میراث فرهنگی و هنری است. علاوه بر این دارای ویژگی‌های خاص در بافت هستند که به شرح زیر است:
۱.ویژگی گره های فرش نایین
بافندگان نایین از تکنیک گره‌زنی ایرانی (نامتقارن) برای ایجاد طرحهای پیچیده خود استفاده می‌کنند و در نتیجه قالی‌هایی به وجود می‌آیند که نه تنها از نظر بصری خیره‌کننده هستند، بلکه دوام قابل‌توجهی نیز دارند. این فرشها با تراکم گره بالایی که دارند از دیگر فرشها متمایز می‌شوند که می‌تواند بین ۳۰۰ تا ۷۰۰ گره در هر اینچ مربع باشد. در واقع این ویژگی فرش نایین باعث می‌شود تا فوق‌العاده مجلل و پر از جزئیات باشد.
۲.رنگبندی مدل فرش نایین
ویژگی دیگری که برای فرش این شهر می‌توان ذکر کرد، استفاده از رنگ‌های طبیعی و سنتی است. البته از رنگ‌های شیمیایی هم به عنوان کمکی در رنگرزی استفاده می‌شود. رنگ‌های مورد استفاده برای بافت فرش در شهر نایین به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می‌شود:
- رنگ‌های اصلی: نخودی، خاکی کم‌رنگ، خاکی پررنگ، قهوه‌ای، عنابی، نیلی، لاجوردی، آبی پررنگ، آبی آسمانی، لاکی، فیلی
- رنگ‌های فرعی: یشمی، صورتی – مسی، ماشی، سبز
۳.مواد و الیاف مورد استفاده در فرش نایین
علاوه بر تنوع بالای طرحهای فرش نایین باید اشاره کرد که این قالی‌ها با استفاده از مواد مرغوب مانند ابریشم و پشم کرک بافته می‌شوند. پشم کرک به پشمی ظریف گفته می‌شود که از گردن و زیر شکم گوسفند تهیه شده و دارای بافتی نرم و براق است. همچنین گاهی از ترکیب دو ماده یعنی ابریشم و پشم یا پشم و پنبه برای بافت فرش استفاده می‌شود.
۴.نوع تار مورد استفاده برای چله‌کشی
قالی‌های نایین اغلب بر اساس پیچیدگی و کیفیت با استفاده از اصطلاح «لا» دسته‌بندی می‌شوند. این سیستم طبقه‌بندی منحصر به فرش نایین و بر اساس تعداد نخ‌هایی است که تار فرش را تشکیل می‌دهند. “لا” از کلمه فارسی “لایه” گرفته شده و عدد کمتر «لا» نشان‌دهنده فرش با کیفیت بالاتر و با تراکم گره و سطح جزئیات بیشتر است. رایج‌ترین طبقه‌بندی‌های موجود برای فرش نایین ۹ لا، ۶ لا و ۴ لا است. درک این نکته ضروری است که این طبقه‌بندی صرفاً ارزش یا کیفیت فرش را تعیین نمی‌کند؛ زیرا قیمت آن به عواملی مانند الیاف، رنگ و دقت بافنده مربوط خواهد بود.
در کل قالی‌های ۴ لا نایین نسبتاً کمیاب هستند و تراکم گره بالاتری دارند. این فرشها پر از جزئیات استثنایی بوده و از بهترین مواد مانند پشم کرک و ابریشم بافته می‌شوند. فرش‌های ۴ لا نایین به دلیل کمیاب بودن و کیفیت استثنایی، بسیار مورد توجه کلکسیونرها و افراد خبره هستند. با این وجود فرش ۶ لا و ۹ لا نیز از کیفیت بالایی برخوردار بوده و بیشتر حجم فرش تولیدی این شهر به این دو مدل اختصاص دارد.
تمایز فرش نایین با دیگر فرش ها
فرش‌های نایین با طرحهای پیچیده، ظرافت بالا و جنس ابریشمی به راحتی از سایر انواع قالی‌های ایران قابل تشخیص هستند. همچنین جزو قالی‌های جدیدتری هستند که منشأ آن‌ها فرش عشایری نیست و به نوعی فرش شهری به شمار می‌روند. از ویژگی‌های خاص فرش‌های نایین که باعث تمایز از دیگر فرش‌های ایرانی می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرش این منطقه از ترکیب ابریشم و پشم یا ۱۰۰% پشم بر روی تار پنبه‌ای بافته می‌شود. تمامی مواد به کار رفته با بالاترین کیفیت و در نتیجه یک فرش شرقی دیدنی است.
- اگر می‌خواهید بفهمید فرش مورد نظر نایین است یا خیر، به نوع گره‌های استفاده شده دقت کنید. بافندگان هنگام بافت این قالی‌ها از گره ایرانی نامتقارن استفاده می‌کنند.
- نکته دیگر برای تشخیص فرش شهر نایین از فرش دیگر مناطق پرز بسیار کوتاه آن است، گویی از نزدیک‌ترین فاصله با تارهای فرش چیده شده است. در واقع پرز کوتاه این قالی‌ها باعث شده تا سبک‌تر و مجلل‌تر باشند.
- استفاده از نقوش گل به سبک منحنی خطی که به طرح شاه‌عباس نیز معروف است، از دیگر ویژگی‌های خاص فرش این منطقه به شمار می‌رود.
- اگر با سبک قالی‌های شرقی اصفهان آشنایی داشته باشید، حتماً متوجه شباهت قالی‌های اصفهان و نایین خواهید شد. با این حال اجازه ندهید که این امر شما را سردرگم کند. با نگاهی دقیق به فرش متوجه تفاوت‌های کمی در رنگ‌ها و عناصر طراحی خواهید شد. اکثر قالی‌های نایین دارای رنگ قرمز و آبی بر زمینه عاج یا کرم هستند و به ندرت از این رنگ دور می‌شوند، اگرچه ممکن است فرش‌هایی را پیدا کنید که زمینه قرمز، سبز یا سرمه‌ای دارند.
ویژگی های فرش نایین
از جمله مشخصات فرش نایین می‌توان به گره فارسی از نوع دو پود آن اشاره کرد؛ اما ویژگی های فرش نایین تنها به این مورد ختم نمی‌شود، بلکه بافت فرش‌های مذکور بسیار دقیق بوده و وجود نقص‌هایی همچون کجی، سره، چند رنگی شدن یا غلط بافی که در اکثر فرشها دیده می‌شود در بافت نایین بسیار پایین بوده و گاهاً احتمال وجود چنین نواقصی صفر است.
از دیگر ویژگی های فرش نایین می‌توان به دار چوبی آن اشاره کرد. شیوه نصب دار و چله‌کشی و پایین‌کشی فرش‌های نایین مشابه با فرش کاشان و اصفهان انجام می‌شود. همان‌طور که گفته شد در بافت این فرشها از مرغوب‌ترین پشم موجود در بازار استفاده می‌شود اما علاوه بر پشم در ساختار فرش‌های نایین ترکیب پنبه و ابریشم نیز کاربرد گسترده‌ای دارد.
از دیگر ویژگی های فرش نایین برجسته بودن طرح فرش است که به علت استفاده از ابریشم سفید در حاشیه آن طرح نهایی جلوه زیباتر و بهتری پیدا می‌کند. به طور معمول قالی‌ها دارای پرزهای بلند و محکمی هستند اما فرش نایین رنگ روشنی داشته و پرزهای آن در مقایسه با سایر فرش‌های دستباف کوتاه‌تر است. این ویژگی سبب می‌شود تا فرش نایین جنبه تزئینی داشته باشد.
از دیگر ویژگی های فرش نایین اصفهان می‌توان به بهره‌گیری از نخ‌های ظریف ۴لا، ۶لا و ۹لا که در نوع ۴لای آن بافتی بسیار ریز به وجود می‌آورد، اشاره کرد. عمده‌ترین رنگ‌هایی که برای بافت فرش نایین مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از کرم، نخودی، رنگ‌های تیره همچون سرمه‌ای، آبی تیره، نیلی، فیلی، خاکی، سرخ و قرمز. شایان ذکر است که رنگ‌های فرش نایین غالباً گیاهی بوده و از درخشندگی و ثبات بالایی برخوردار هستند. در ادامه با رنگریزی فرش نایین بیشتر آشنا می‌شویم.
رنگریزی فرش نایین
می‌توان گفت که رنگریزی فرش نایین از جمله ویژگی های فرش نایین بوده که سهم بزرگی در شهرت این نوع از فرشها دارد. همان‌طور که گفته شد برای بافت فرش‌های نایین از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شود. علاوه بر رنگ‌هایی که در بخش قبل به آن‌ها اشاره کردیم، برای رنگریزی این فرشها از رنگ‌های زیر نیز استفاده می‌شود:
یشمی، ماشی، سبز و مسی که عموماً برای به دست آوردن آن‌ها از پوست انار، اسپرک، برگ مو، قرمز دانه، پوست گردو و روناس استفاده می‌شود. ماده کمکی برای رنگریزی خامه‌های فرش نایین، اسید استیک بوده که در زمان‌های قدیم به جای آن از پوست لیمو، قره قوروت و لیمو عمانی استفاده می‌شده است.
طرح فرش نایین
عموماً طرح فرش‌های دستباف سنتی بوده و فرش نایین نیز از این قائده مستثنی نیست. از اصلی‌ترین طرحهای به کار رفته در فرش نایین می‌توان به طرح شاه عباسی و لچک ترنج اشاره کرد. ناگفته نماند که رنگ‌آمیزی این فرشها نیز در مقایسه با سایر فرش‌های دستباف زیباتر، ظریف‌تر و جذاب‌تر است. در ادامه با نقشه‌ها و طرح‌هایی که به طور معمول برای بافت فرش‌های نایین مورد استفاده قرار می‌گیرد آشنا خواهیم شد:
- نقش‌های سنتی گنبد، درختی، حاج خانمی، محرابی، قابی، تاریخی، محرمات، افشان و کتیبه جزو رایج‌ترین نقش‌های مورد استفاده در فرش‌های نایین هستند.
- علاوه بر لچک ترنج و شاه عباسی برای بافت فرش‌های نایین طرح‌هایی مثل پنجه گرگی، ماهی درهم، خشتی، برگردان، قاب قلمدون، بند اسلیم، ابری، شکارگاه اژدری و حاج احمدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع طرح و نقشه‌های فرش دستباف نایین
تنوع طرحهای فرش نایین به قدری بالا است که باید ساعت‌ها در مورد آن نوشت و حرف زد. با این وجود از میان طرحهای متنوع فرش این منطقه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد که جزو معروف‌ترین و پرفروش‌ترین طرحهای فرش شهر نایین به شمار می‌روند.
- طرح لچک و ترنج: لچک و ترنج جزو نقشه‌های پرطرفدار و قدیمی فرش دستباف ایرانی به شمار می‌روند که در شهر نایین نیز برای بافت فرش مورد استفاده قرار می‌گیرند. محور اصلی این نقشه یک طرح بیضی یا دایره شکل به نام ترنج و ربع آن در ۴ گوشه فرش به نام لچک است.
- طرح افشان: طرح افشان نیز در بافت فرش نایین مورد استفاده قرار می‌گیرد و اگر به این نوع طرح نگاه کنید گویی هنرمند بافنده یک دنیا گل را در فرش افشانده است. این گل‌ها با خطوط منحنی و ظریفی به هم پیوسته‌اند.
- طرح شاه‌عباسی: طرح شاه‌عباسی در فرش اصفهان به وفور استفاده می‌شود، اما در فرش شهر نایین تکامل یافته دارای طرحی خاص به نام گل پالمت یا شاه‌عباسی است.
- طرح گلدانی یا حاج‌خانمی: این طرح بیشتر در قالیچه‌های قدیمی شهر نایین و به صورت محدود دیده شده و دیگر این روزها کمتر از آن استفاده می‌شود. ویژگی اصلی آن وجود یک گلدان در مرکز فرش بوده که با ساقه‌های درهم پیچیده و گل محصور شده است.
- طرح درختی: در این طرح از نقوش درختچه‌های کوچک و بزرگ چون درخت ترنج‌دار، سرو و درختی جانوری استفاده می‌شود.
- طرح گنبد: این طرح نیز چون دیگر شهرها در نایین نیز بافته می‌شود و از نقوش گنبد اماکن تاریخی و مذهبی الهام گرفته شده است.
- طرحهای تلفیقی: علاوه بر تمام مواردی که به عنوان طرحهای فرش نایین معرفی شد، طراحان فرش این شهر نقش‌های اسلیمی و ختایی را با دیگر نقوش تلفیق کرده‌اند تا نتیجه طرحی زیبا و منحصربه‌فرد باشد.
جدیدترین مدلهای فرش دستباف نایین
فرش شهر نایین به دلیل ذوق و هنر بافندگان و طراحان پیشرفت زیادی را در طول سال‌های اندکی تجربه کرده است. از میان مدل‌ها و طرحهای فرش نایین جدیدترین آن‌ها شامل موارد زیر می‌شود:
- جدیدترین از نظر طرح: فرش‌های تلفیقی این شهر که در مورد آن‌ها توضیح داده شد، جزو جدیدترین فرش‌های نایین به شمار می‌روند که مختص خود نایین بوده و خطوط اسلیمی و ختایی در آن‌ها خودنمایی می‌کند.
- جدیدترین از نظر فرم و شکل: علاوه بر فرم معمول مستطیلی با ابعاد ۶، ۹ و ۱۲ متری، این روزها فرش‌های دایره‌ای شکل هم با توجه به نیاز بازار در شهر نایین بافته می‌شود.
بهترین راه مراقبت از فرش دستباف نایین
مراقبت از فرش نایین نه تنها به دلیل گران بودن، بلکه به دلیل محتوای ابریشمی آن نیز مهم است. ابریشم از پشم یا پنبه لطیف‌تر است و اگر به خوبی از آن مراقبت نشود، فرسوده شده و درخشندگی خود را از دست می‌دهد. اصلی‌ترین کارهایی که می‌توانید برای مراقبت از قالی نایین خود انجام دهید شامل موارد زیر است:
- اگر از نوع ابریشمی است آن را در مکانی قرار دهید که زیاد تردد در آن نباشد. از قرار دادن آن در ورودی یا وسط اتاق نشیمن خودداری کنید، راه رفتن زیاد روی فرش ابریشم درخشندگی و براقیت آن را از بین می‌برد.
- همچنین آن را از نور خورشید دور نگه دارید که می‌تواند رنگ زیبای فرش شما را محو کند.
- نظافت حرفه‌ای منظم کلید حفظ ظاهر فرش شما برای مدت طولانی‌تری است. شما می‌توانید فرش خود را به آرامی در خانه جاروبرقی بکشید تا کثیفی‌ها و زباله‌ها را از بین ببرید، اما هرگز سعی نکنید آن را در خانه بشویید. قالی‌شویی‌های حرفه‌ای دانش و ابزار لازم برای این کار را دارند.
نکات مهم خرید فرش نایین
به منظور خرید فرش نایین اصفهان نکاتی وجود دارد که با دانستن و رعایت آن‌ها می‌توانید خریدی هوشمندانه و لذت‌بخش را تجربه کنید. اولین موضوع طرح فرش است. همان‌طور که گفته شد این فرشها در طرحهای مختلفی در بازار موجود هستند که شما می‌توانید بر حسب سلیقه بهترین و زیباترین طرح را به طوری که با دکوراسیون داخلی منزل شما همخوانی داشته باشد خریداری کنید.
علاوه بر این، توجه به ویژگی های فرش نایین همچون گره فارسی، عدم وجود نواقص، جنس نخ به کار رفته در فرش، میزان لطافت و ظرافت آن و همچنین قیمت فرش دسباف نایین ضروری است. همچنین خوب است به رنگبندی، قرینه بودن گل‌های قالی و تراز بافته شدن فرش نیز دقت داشته باشید.
سوالات متداول
۱. ابعاد متداول فرش نایین کدام است؟
۹۰ × ۶۰ – ۱۲۰ × ۹۰ – ۱۸۰ ×۱۲۰ – ۲۰۰ ×۱۲۰ – ۲۰۰ × ۱۳۰ – ۲۱۰ ×۱۳۰ – ۲۳۰×۱۵۰ – ۲۸۰×۱۷۰ ۲۸۰×۱۸۰ – ۳۰۰×۲۰۰ – ۳۳۰×۲۲۰ – ۴۰۰×۳۰۰ – ۴۳۰×۳۰۰ – ۱۰۰۰×۶۰۰
۲. چه چیزی سبب از بین رفتن ویژگی های فرش نایین می‌شود؟
فرش‌های نایین جزو فرش‌های دستباف بوده که برای حفظ و نگه‌داری درست از آن‌ها نیاز است نکاتی را مدنظر داشته باشیم. یکی از مهم‌ترین این نکات مواد شوینده‌ای است که برای شست‌وشوی فرش از آن استفاده می‌کنیم. شست‌وشوی فرش با مواد پاک‌کننده‌ای که دارای خاصیت اسیدی همچون کلروهیدروسولفیت هستند سبب کاهش دوام فرش و از بین رفتن تارهای آن می‌شود.
۳. به منظور جلوگیری از رشد بید در فرش نایین چه باید کرد؟
به منظور جلوگیری از بیدخوردگی و از بین رفتن ویژگی های فرش نایین بهتر است در ابتدا درزهای لابه‌لای سنگ فرش، سرامیک یا موزاییک را پر کنید. علاوه بر این می‌توانید از مقداری پودر نفتالین یا نگزالت یا مواد گیاهی همچون تنباکو در حد متعارف استفاده کنید.
سخن پایانی
فرش نایین یکی از انواع فرش‌های دستباف ظریف و باکیفیت ایرانی بوده که در بازار داخلی و خارجی طرفداران زیادی دارد. ویژگی های فرش نایین و کیفیت بالای پشم مصرفی در آن سبب شده است تا این فرش به فرشی ارزشمند تبدیل شود. در فرآیند بافت فرش‌های نایین ضمن استفاده از پشم درجه یک، ترکیبی از پنبه و ابریشم نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فرشها در انواع مختلف طرح‌ها و نقشه‌های سنتی بافته می‌شوند. ازجمله رایج‌ترین و محبوب‌ترین طرحهای فرش‌های نایین می‌توان به طرح شاه عباسی و لچک ترنج اشاره کرد. در آخر باید بگوییم که فرش‌های نایین عمدتاً با استفاده از رنگ‌های کرم یا نخودی، خاکی، نیلی یا سرمه‌ای، طیف آبی، لاکی، فیلی و… بافته شده و ثبات رنگ بالایی دارند.
