تاریخچه فرش دستباف ایرانی

تاریخچه فرش ایرانی شاید یکی از مواردی باشد که تحقیقات متعددی درباره آن در طول تاریخ انجام شده است. پیشینه آن هرچه که باشد، به خاطر بافت با دست، طرح‌های استادانه و نقوش چشمگیر، به ‌عنوان مرغوب‌ترین و نفیس‌ترین فرش‌های جهان شناخته می‌شوند. فرش دستباف فقط یک هنر نیست و یکی از بخش‌های اصلی اقتصاد ایران است. در این مقاله از وبلاگ آریاس قصد داریم با بیان نظریات و مستندات جهانی که در مورد پیشینه فرش ایرانی وجود دارد، این فرصت را به شما بدهیم تا با شنیدن و درک ناگفته‌های فراوان، شناخت دقیق‌تری از تاریخ فرش و قالی‌بافی در ایران کسب کنید.

تاریخچه فرش و قالی ایرانی

هنر قالی‌بافی در ایران از ۲۵۰۰ سال پیش پدید آمده است. قالی ایرانی در ابتدای امر به‌ عنوان یک کالای ضروری برای کف چادر عشایر بافته می‌شد. این کف‌پوش از آن‌ها در برابر سرما و رطوبت محافظت می‌کرد. مهارت و خلاقیت در بافت این آثار هنری از نسلی به نسل دیگر منتقل شد و در طول قرن‌ها پیشرفت کرد تا به شکل امروزی در بیاید. اسناد تاریخی در مورد تاریخچه فرش ایرانی نشان می‌دهد که دربار کوروش بزرگ که امپراتوری ایران را بیش از ۲۵۰۰ سال پیش تأسیس کرد، با فرش‌های باشکوه تزئین شده بود.

نام فرش و قالی دستباف ایرانی از کجا آمده است؟

انسان‌های اولیه حصیر‌هایی برای خود با استفاده از پوست حیوانات و برگ گیاهان می‌بافتند. با این توضیح اگر بخواهیم از هر نوع حصیری به‌ عنوان فرش یاد کنیم، اولین فرش را باید به انسان‌های اولیه نسبت داد؛ اما معیارها دقیق‌تر و سخت‌گیرانه‌تری برای این موضوع وجود دارد. بر اساس فرهنگ معین، واژه فرش یا قالی از کلمه ترکی «قالین» گرفته شده است که به معنای زیراندازی کرکی که با نخ و پشم به رنگ‌های مختلف بافته می‌شود. پس بعد از این توضیحات منظور از تاریخچه فرش ایرانی، همین تعریف است. نقطه آغاز بافت قالی در پیشینه فرش ایرانی هنوز مشخص نیست، اما آنچه در مورد فرش ایرانی به ‌طور قطع می‌توان گفت این است که در آسیا، مهد اولیه قالی‌بافی کشورهایی چون ایران، ترکمنستان و قفقاز بودند.

قدیمی ترین فرش تاریخ ایران

فرش پازیریک قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین فرش جهان است. این فرش بیش از دو هزار سال قدمت دارد و آن را متعلق به هنرمندان هخامنشی می‌دانند. برای همین بسیاری معتقدند که تاریخچه فرش ایرانی به قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. فرش پازیریک در سال ۱۹۴۹ توسط باستان‌شناس روسی سرگئی رودنکو پیدا شد. او در حین حفاری مقبره یک شاهزاده سکایی آن را در دره پازیریک سیبری یافت. این گور دخمه بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت داشت و یک کشف اساسی در تاریخ قالی‌بافی بود.

به گفته برخی کارشناسان نساجی، این فرش اصالتاً ارمنی است و برخی دیگر ایرانی بودن آن را تأیید می‌کنند. اسب‌هایی هم که روی فرش باستانی نقش بسته، تقریباً شبیه به اسب‌هایی هستند که روی دیواره‌ای در شهر باستانی ایران، تخت جمشید، وجود دارد و ادعای ایرانی بودن این فرش را تأیید می‌کند. در حال حاضر، اصل فرش پازیریک در موزه ارمیتاژ سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود.

تاریخچه فرش ایرانی قبل از میلاد مسیح

با توجه به نظر برخی از کارشناسان و مورخان که فرش پازیریک را متعلق به ایران می‌دانند، پیشینه فرش ایرانی به چهار قرن پیش از میلاد مسیح می‌رسد. کسی که این فرش را کشف کرده است نیز در کتاب خود جزئیات طرح آن را چون وجود گوزن زرد خال‌دار ایرانی، اسب‌ها و سوارها را شبیه نمادهای دوره هخامنشی و آشوری می‌داند. با این توضیحات می‌توان به تاریخچه ۲۵۰۰ ساله فرش ایرانی اطمینان داشت.

تاریخچه فرش ایرانی در دوره ساسانی

با نگاهی به متون و بقایای تاریخی باقی‌مانده از دوره ساسانی چون فرش‌ بهارستان که به نام‌های بهار کسری، مهستان و بهار خسرو شناخته می‌شد، می‌توان گفت که فرش‌بافی در این دوره بسیار رواج داشته است. در تخت طاووس هم ۳۰ قطعه فرش از چهار طرح مختلف وجود داشته که نشان‌دهنده ۳۰ روز ماه و ۴ فصل سال بوده‌اند. متأسفانه این فرش‌ها در حمله اعراب به ایران پاره شد و از بین رفت.

ویژگی‌های فرش ایرانی در دوره ساسانی

شایان‌ذکر است که از فرش دستباف ساسانی اطلاعات زیادی در دست نیست، زیرا این فرش‌ها تکه تکه شده‌اند و از دست رفته‌اند؛ اما با توجه به متون تاریخی ویژگی فرش این دوره را در دو مورد زیر می‌توان خلاصه کرد:

• استفاده از طلا و نقره و نخ‌های ابریشم برای بافت
• تزئین با سنگ‌های قیمتی

تاریخچه فرش ایرانی در دوره اسلامی

بعد از حمله اعراب به ایران هنر قالی‌بافی با افت زیادی مواجه شد و می‌توان تنها واکنش آن‌ها به فرش‌های ایرانی را استفاده از آن برای تزئین کاخ‌های باشکوهشان دانست. اسلام مخالف نقوش انسان روی فرش بود؛ بنابراین در این دوره شاهد تغییراتی چون تبدیل نقوش انسانی به نقوش هندسی و نقوش گل هستیم. طبق اسناد تاریخی و نوشته‌هایی که از اقلیم‌شناسان در دست است، فرش‌های باکیفیت و اصیلی که در این دوره بافته می‌شد، مربوط به خطه خوزستان و شهرهایی چون شوشتر و جهرم بود.

تاریخچه فرش ایرانی در دوره تیموریان

امپراتوری تیموری، آغاز دوره جدیدی در پیشینه فرش ایرانی بود. تغییرات زیادی در نقوش و طرح‌های ایرانی در این دوره ایجاد شد. عمده تغییرات به این دلیل بود که بافندگان ایرانی در هر دوره ایده‌ها و سبک‌های جدیدی را با هم ترکیب و جایگزین سبک‌های قدیمی می‌کردند. نقوش مینیاتوری هم از دوره تیموری باقی‌مانده است. یک نسخه خطی از کتاب خمسه نظامی هم وجود دارد که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود و در نقاشی‌های مینیاتوری آن می‌توان تصاویر فرش ایرانی را دید. همچنین باید اشاره کرد که طرح فرش‌ها در این دوره شامل اشکال هندسی و نقوش خط کوفی هم بود.

در دوره تیموریان فرش‌بافی در شهرهایی چون سبزوار و کاشان رونق گرفت. تیمور لنگ یکی از پادشاهان تیموری در کتاب منم تیمور جهان‌گشا از فرش ایرانی یاد کرده است و در این کتاب اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین مرکز قالیبافی جهان را سبزوار می‌داند.

تاریخچه فرش ایرانی در دوره صفویان

در دوره صفویه به دلیل ظهور امپراتوری اسلامی در ایران، بیشتر نقوش فرش تحت تأثیر اسلام قرار گرفت. در این دوره کارگاه‌ها و کارخانه‌های بزرگی ایجاد شد و هنر قالی بافی به اوج شهرت رسید. همچنین راجع به پیشینه فرش ایرانی در دوره صفویه باید گفت که برای اولین بار فرش‌های ایرانی به‌ عنوان هدیه به کشورهای اروپایی تقدیم می‌شد. برای هدیه معمولاً فرش دستباف ابریشم بافته شده با نخ طلا و نقره در نظر گرفته می‌شد. فرش‌های این دوره بیشتر به دلیل رنگ‌های گرم و ماندگاری طولانی‌شان شناخته می‌شوند.

داستان فرش اردبیل، یادگاری از دوره صفویه

فرش اردبیل یکی از آثار تاریخی این دوره است و بخش مهمی از تاریخچه فرش ایرانی به شمار می‌رود. فرش اردبیل در واقع به دو قالی نفیس ایرانی گفته می‌شود که در زمان شاه طهماسب صفوی، برای مقبره جد صفویان، شیخ صفی اردبیلی بافته شد. یکی از آن‌ها اکنون در لندن، در موزه بزرگ ویکتوریا و آلبرت و دیگری در موزه هنر لس‌آنجلس نگهداری می‌شود. این دو فرش از نظر بافت و طرح خاص خود جزو نفیس‌ترین و معروف‌ترین فرش‌های دنیا هستند. همچنین در فهرست پنجاه شاهکار هنری منتخب دنیا هم نام آن‌ها ذکر شده است.

در سال ۱۸۴۰ زلزله‌ای در اردبیل رخ داد که مقبره شیخ صفی را ویران کرد و قالی‌ها را خراب کرد. متولیان حرم در جستجوی راهی برای تأمین مالی بازسازی این مقبره، این دو فرش را به یک شرکت انگلیسی به نام Ziegler & Partners فروختند. شرکت زیگلر که این دو فرش را به قیمت ۸۰ تومان خریده بود، آن‌ها را سریعاً به انگلیس فرستاد. این دو فرش را به دست مرمتگران صبوری سپرد؛ اما در مراحل مرمت مشکلی پیش آمد: دو فرشی از کارگاه مرمت بیرون آمد که دیگر جفت نبودند! از حاشیه یکی از این دو برای بازسازی دیگری استفاده شده بود و در نتیجه یک فرش کامل و دیگری بدون حاشیه متولد شدند.

پیشینه فرش ایرانی در سلسله قاجار

در تاریخچه فرش ایرانی هم دوران قاجار یک نقطه عطف است. به دلیل ارتباط بیشتر فرمانروایان ایرانی با اروپا، فرش‌ها سبک مدرن پیدا کردند و در این دوره تبریز به‌ عنوان مرکز فرش مدرن ایران شناخته شد. تغییر چشمگیری در ابعاد، نقش و نگارها و بافت فرش‌ها به وجود آمد.

یکی از نکات مهمی که در مورد پیشینه فرش ایرانی در این دوره باید اشاره کرد، برگزاری اولین نمایشگاه فرش ایرانی توسط ناصرالدین‌شاه بود. او با جمع‌آوری اغلب فرش‌های نفیس ایرانی نمایشگاهی در وین برگزار کرد. البته ناگفته نماند که دلیل برگزاری این نمایشگاه خالی بودن خزانه و فروش این فرش‌ها به اروپاییان بود. با برپایی این نمایشگاه در وین،‌ محموله‌های فرش‌های دستباف از شهرهای تبریز، همدان و کرمان روانه اروپا شد. بعد از برگزاری این نمایشگاه تجار اروپایی زیادی راهی ایران شدند و کارگاه‌های قالی‌بافی را در شهرهایی چون کرمان دایر کردند.

جمع‌بندی

تاریخچه فرش ایرانی تا به امروز نشان می‌دهد که این هنر در ایران یک روند رو به‌ پیشرفت را تجربه کرده است تا به یک صنعت پویا تبدیل شود. این روند رو به‌ جلو هنوز هم ادامه دارد و هر روز با توجه به نیاز بازار و سلیقه مشتری رو به تکامل است. اطلاع از این پیشینه غنی که بخشی از هویت و فرهنگ و هنر ایران است، به ما برای شناخت بهتر فرش ایرانی و پی بردن به ارزش آن کمک می‌کند. که برای خرید فرش دستباف باید دقت زیادی بکنید.

سوالات متداول

۱- آیا فرش پازیریک ایرانی است؟

برخی از مورخان معتقدند این فرش ارمنی است و برخی دیگر با توجه به نوع بافت، طرح و نقوش آن را ایرانی و متعلق به دوره هخامنشی می‌دانند.

۲- فرش ماشینی از کی در ایران رواج پیدا کرد؟

هم‌زمان با انقلاب صنعتی در اروپا و ساخت دستگاه‌های صنعتی برای تولید هر چیزی، فرش‌بافی هم دچار تحول شد. در این دوره کم‌کم شاهد عرضه فرش ماشینی به ‌صورت گسترده هستیم.

۳- فرش برای اولین بار کی بافته شد؟

در تاریخچه فرش ایرانی، فرش به معنای امروزی یعنی دارای الیاف و پرز بیشتر توسط عشایر و کوچ‌نشینان به ‌عنوان زیرانداز چادر بافته می‌شد و برخی معتقدند که قدمت آن به ۷ هزار سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد.