فهرست
فرش در ایران، میراثی ماندگار و جاودانه به شمار می‌رود که با فرهنگ و هنر این مرز و بوم آمیخته شده است. هر گره از فرش ایرانی که با دستان قالیبافان ماهر بافته می‌شود، داستانی از تمدن غنی این سرزمین را روایت می‌کند. فرش‌بافی در هر منطقه از ایران سبک و طرح متفاوت خود را دارد و راوی نوع زندگی، هنر، تاریخ و مشقت‌های مردم آن سرزمین است. یکی از زیباترین فرشهای ایران زمین، فرش دستبافت عشایری است که در این مطلب قصد داریم با معرفی انواع طرح فرش دستباف عشایری، شما را با مردمان عشایر بیشتر آشنا کنیم.
تاریخچه فرش عشایری
کوچ نشینی قدمتی به بلندای تاریخ دارد، بشر در ابتدای تاریخ برای یافتن آب و غذا، دائماً در حال جابجایی بود. امروزه همچنان قوم‌هایی وجود دارند که این سبک زندگی را ادامه می‌دهند. شغل اصلی این کوچ‌نشینان که در ایران به عشایر معروف هستند، از گذشته تا به امروز دامداری بوده است تا جایی که آن‌ها مواد غذایی، چادر، زیرانداز و سایر نیازهای خود را از طریق شیر و پشم دام‌ها برطرف می‌کنند.
عشایر از امکانات محدود خود بیشترین بهره را می‌برند، به طور مثال، پشم گوسفند در دسترس‌ترین نخ برای عشایر به حساب می‌آید. آن‌ها این محصول ساده را با نخ ریسی و رنگرزی به الیاف باکیفیتی تبدیل می‌کنند که برای بافتن فرش و زیراندازهای دیگر به کار می‌رود. از جمله معروف‌ترین صنایع دستی عشایر، فرش است که جزو اولین فرشهای بافته شده در ایران به شمار می‌رود، به طوری که این فرش را مادر فرش‌ها می‌نامند.
انواع طرح فرش دستباف عشایری تحت تأثیر طبیعت اطراف زندگی آن‌ها ترسیم می‌شود، نقش‌های این فرش‌ها شامل حیوانات، گیاهان و مناظر طبیعی است. به همین دلیل فرش عشایری را نمی‌توان تنها وسیله‌ای برای پوشاندن کف منازل دانست؛ بلکه نمادی از سبک زندگی این مردمان است که از طریق فرشهای زیبا به ما نشان داده می‌شود.
انواع طرح فرش دستباف عشایری
فرش هر منطقه طرح، نقش و گره مخصوصی دارد که بیانگر تاریخ و فرهنگ آن ناحیه است و آن بافت را از فرشهای سایر مناطق متمایز می‌سازد. فرشهای قشقایی نیز با وجود تنوع فرهنگی در آن منطقه، طرح‌های مختلفی دارد که در ادامه به معرفی مهم‌ترین انواع طرح و نقش فرش دستباف عشایری می‌پردازیم.
فرش بختیاری
اگر عاشق فرش دستباف با جزئیات زیاد و طرح‌های زیبا هستید، قطعاً شیفته فرش بختیاری خواهید شد. این قالی‌ها که توسط عشایر بختیاری در مناطق چهارمحال بختیاری، اصفهان و خوزستان بافته می‌شوند، یکی از بهترین فرشهای عشایری به شمار می‌رود. ویژگی اصلی فرشهای بختیاری تراکم بالا، فن گره ترکی و گاهی فارسی و طرح‌هایی با جزئیات زیاد است. بختیاری‌های هنرمند برای بافت این قالی‌ها از تار پنبه و پود پشم استفاده می‌کنند، به همین دلیل این فرش‌ها بسیار سبک و نازک هستند که همین ویژگی آن‌ها را منحصر به فرد می‌سازد.
فرش قشقایی
کمتر کسی پیدا می‌شود که اسم ایل قشقایی را نشنیده باشد. این ایل معروف که در استان فارس زندگی می‌کنند، جزو ماهرترین بافندگان انواع زیرانداز مانند گلیم، گبه و فرش محسوب می‌شوند. بافندگان چیره‌دست و خلاق قشقایی، طرح‌هایی با نقوش سنتی را به صورت ذهنی و بدون الگو، بر دار قالی پیاده می‌سازند. آن‌ها برای بافتن فرش قشقایی از الیاف پنبه، پشم، ابریشم و کرک استفاده می‌کنند، اما اصلی‌ترین الیاف به کار رفته در اغلب فرشهای قشقایی؛ پشم است. این الیاف با استفاده از گیاهانی مانند روناس، نیل، پیاز و غیره رنگ‌آمیزی می‌شوند، به همین دلیل از کیفیت رنگ بسیار بالایی برخوردار هستند.
قالی شاهسون
در ادامه مطلب انواع طرح و نقش فرش دستباف عشایری به معرفی یک طرح دیگر می‌پردازیم. قالی شاهسون به یکی از قدیمی‌ترین اقوام عشایر در ایران یعنی قوم شاهسون تعلق دارد که در مناطق مختلف ایران مانند شمال غربی و نواحی مرکزی زندگی می‌کنند. هنر، در قوم شاهسون ریشه‌ای دیرینه دارد؛ چنان که آن‌ها صنایع دستی مختلفی مانند چادر شب، گلیم، نمد، پرده، خورجین و قالی را به بهترین شکل ممکن می‌بافند. هنرمندان ایل شاهسون با استفاده از گره‌های ترکی و تار و پودی از نخ پنبه و ابریشم، طرح‌های انتزاعی زیبایی را روی دار قالی نقش می‌بندند.
فرش افشاری
افشاری‌ها از عشایر قدیمی ایران هستند که در ابتدا ساکن ارومیه بودند، اما به دستور شاهان صفوی به اطراف کرمان منتقل شدند. فرشهای افشاری خصوصیات ویژه‌ای دارند که آن‌ها را از سایر قالی‌ها متمایز می‌کند، به طور مثال، این فرش‌ها دارای یک پود هستند و از پشم مرغوب گوسفندان ایل برای تهیه آن‌ها استفاده می‌شود. بافندگان افشار، طرح‌هایی مانند گل حشمت، طرح ابری، طرح سه کله، دو گل پاریزی و… را برای بافت فرشهای خود به کار می‌برند. همچنین لازم به ذکر است که رنگ غالب فرشهای افشاری مشکی، قهوه‌ای، کرم و سرمه‌ای است.
ویژگی‌های مهم فرش عشایری چیست؟
ایران خواستگاه فرشهای مختلف با خصوصیات و ویژگی‌های منحصر به فرد است؛ اما فرش عشایری دارای چه ویژگی‌های مهمی است که آن را از سایر قالی‌ها متمایز می‌کند. در ادامه مطلب انواع طرح فرش دستباف عشایری به معرفی مشخصه‌های اصلی فرش قشقایی می‌پردازیم:
- فن بافندگی: همان‌طور که می‌دانیم عشایر قومی کوچ‌رو هستند، به همین دلیل به وسایلی سبک نیاز دارند تا حمل و نقل آن‌ها راحت باشد. از این رو بیشتر آن‌ها از بافت فارسی به دلیل ضخامت کم و سرعت بافندگی بالا استفاده می‌کنند.
- الیاف: شغل اصلی عشایر پرورش دام است، بنابراین پشم گوسفند در دسترس آن‌ها قرار دارد. دسترسی آسان به پشم موجب شده است که اغلب فرشهای عشایری از پشم طبیعی تهیه شوند.
- طرح فرش: از گذشته تا به امروز بافنده‌های فرشهای عشایری که اغلب زنان ایل‌ها بوده‌اند، به صورت ذهنی انواع طرح و نقش فرش دستباف عشایری را روی دار قالی به اجرا در‌آ‌ورده‌اند. از این رو بیشتر طرح‌های فرش عشایری به صورت اشکال هندسی، طرح‌های طبیعی و حیوانات است؛ زیرا بافنده به راحتی می‌تواند آن را در ذهن خود ترسیم کند.
- رنگ فرش: عشایر علاوه بر استفاده از الیاف باکیفیت، از رنگ‌های طبیعی که از گیاهان تهیه می‌شود، برای رنگرزی استفاده می‌کنند، به همین دلیل فرش عشایری دارای رنگ‌های گیرا و جذابی است.
جمع‌بندی
در این مطلب به معرفی انواع طرح فرش دستباف عشایری پرداختیم و برخی از معروف‌ترین آن‌ها را به شما معرفی کردیم. فرش عشایری نه تنها یک زیرانداز، بلکه مخزنی از فرهنگ، هنر و سنت بخشی از مردمان ایران زمین به شمار می‌رود که قرن‌های متمادی در این سرزمین به بهترین شکل ممکن بافته شده و امروزه به دست ما رسیده است. طرح فرشهای قشقایی با الهام از دنیای اطراف این مردمان ترسیم می‌شود و نقوشی از حیوانات، گیاهان و مناظر را در بر می‌گیرد. نحوه بافت این فرش‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و مهر تأییدی بر هنر والا و خلاقیت ذاتی عشایر است.
سوالات متداول
۱- فرش عشایری چیست؟
قالی‌های عشایری نوعی فرش دستباف سنتی است که توسط عشایر کوچ‌نشین ایران بافته می‌شود. این فرش‌ها به دلیل طرح‌های خاص، رنگ‌ها، الیاف طبیعی و تکنیک‌های بافت منحصر به فرد خود شناخته‌شده هستند.
۲- فرش عشایری با سایر قالی‌ها چه تفاوتی دارد؟
فرشهای عشایری با نقش‌های هندسی، ترکیب‌های رنگی جسورانه و نقوش نمادین که اغلب عناصری از زندگی و طبیعت اطراف عشایر را نشان می‌دهند، مشخص می‌شوند.
۳- در ساخت فرش عشایری از چه الیافی استفاده می‌شود؟
فرشهای عشایری معمولاً با استفاده از پشم مرغوب گله‌های گوسفندان بافته می‌شوند و برای رنگرزی آن‌ها از رنگ‌های طبیعی گیاهان بهره می‌گیرند.
