فهرست
تنوع انواع گره در قالی و شناخت آن، مسئله‌ای است که بسیاری از بافندگان و علاقه‌مندان به هنر فرش، به‌دنبال آگاهی و تحلیل آن هستند. گره می‌تواند به‌عنوان بزرگ‌ترین ویژگی قالی‌های دستباف نسبت به سایر محصولات دستباف و ماشینی مطرح شود. این ویژگی منحصربه‌فرد، باتوجه‌به منطقه بافت قالی، می‌تواند تغییراتی متفاوت از خود نشان دهد و شهرت جدیدی را برای خود کسب کند. شناخت انواع گره فرش دستباف، یک مرحله اساسی است که به بافندگان امکان می‌دهد در ایجاد طرح‌ها و بافت‌های متنوع و خاص، بهترین عملکرد را داشته باشند.
گره فرش چیست؟
گره فرش بدون تردید مهم‌ترین رکن در تولید یک فرش دستباف باکیفیت است. زمانی‌که به گره قالی اشاره می‌شود، عمدتا به نخ‌های مرینوس یا ابریشمی (پرز فرش) اشاره دارد که به ترتیب در دور چله‌های فرش، کنار هم و روی‌هم قرار می‌گیرند.
پس از قرارگیری گره‌ها، پودها بر روی آنها قرار می‌گیرند و با استحکام دادن گره‌ها، ساختار اصلی قالی دستباف را شکل می‌دهند. بنابراین، می‌توان حدس زد که هرچه تعداد گره‌ها در یک فرش بیشتر باشد، کیفیت فرش نیز افزایش می‌یابد. به‌همین دلیل واحدی به نام “رج” وجود دارد که تعداد گره‌ها را در هر ۷ سانتی‌متر برای ما مشخص می‌کند.
گره‌ها با نام‌های دیگری نیز شناخته می‌شوند، از جمله ریشه، خفت، پیچه، گند، ایلمه و ایلمک. انواع گره فرش دستباف همچنین ویژگی‌های خاصی دارند که شامل قطر گره (برای مشخص‌کردن ظرافت فرش)، قوس گره (برای ایجاد تفاوت بین رو و پشت قالی)، جهت گره (برای تعیین خواب فرش) و رنگ گره (که وظیفه رنگ‌آمیزی و طراحی فرش را از روی نقشه فرش دستباف بر عهده دارد) می‌شوند.
انواع گره‌ها در قالی بافی
در میان انواع گره فرش دستباف، می‌توان دو نوع را از سایر موارد تمیز داد، زیرا حدود ۹۰ درصد از بافت فرش‌های دستباف از این دو نوع گره به نام‌های ترکی و فارسی استفاده می‌کنند. این دلیل باعث می‌شود که تمرکز اصلی ما روی این دو مورد باشد.
- گره ترکی
هنگامی‌که از گره ترکی صحبت می‌شود، باید به آن با اهمیت بیشتری توجه شود، زیرا بیش از ۷۰ درصد از کل تابلو فرش‌ها و قالی‌های دستباف ایران از این نوع گره برای بافت استفاده می‌کنند. گره ترکی به بافت قوی و ظرافت بالا بافته می‌شود و امکان تقلب و استفاده از گره‌های جفتی را کاهش می‌دهد. از جمله مزایای این گره می‌توان به استفاده از قلاب برای بافت اشاره کرد.
بافت گره ترکی با روشی انجام می‌شود که خامه یا پرز فرش در دست چپ بافنده قرار می‌گیرد و بر روی دوتار رو و زیر بافته خواهد شد. برای بافت این گره، بافنده باید خامه را به حالت عمودی بر روی تارهای زیرورو قرار دهد. این روش به‌خصوص برای افراد راست‌دست اجرایی است. در هر مرحله، هر دو سر خامه از میان دوتار خارج می‌شود و سپس مجددا بر روی آنها بازمی‌گردد.
برای استفاده از قلاب در بافت گره ترکی، باید ابتدا یک زوج چله را با قلاب به سمت جلو کشید و سپس خامه را با دست چپ گرفت و یک سر آن را با استفاده از قلاب بین دو چله قرار داد. سپس خامه از پشت تار اولی بیرون می‌آید و روی دوتار رد می‌شود. در این مرحله، خامه به پشت سر تار دوم برده خواهد شد و سپس سر آن از میان دوتار دوباره بیرون کشیده می‌شود. در پایان، دو سر خامه را به سمت پایین می‌کشند و اضافه نخ را با استفاده از لبه تیز قلاب جدا می‌کنند.
گره فارسی
حال به معرفی یکی از انواع گره فرش دستباف می‌پردازیم که پس از گره ترکی، بیشترین محبوبیت و کاربرد را در میان بافندگان فرش دارد. شهرهایی چون سلطان‌آباد (اراک)، قم، اصفهان و مشهد از جمله شهرهایی هستند که از این گره برای بافت فرش‌های خود بهره می‌برند. گره فارسی به این دلیل که تنها به دور یک تار پیچیده می‌شود، گره نامتقارن نیز خوانده می‌شود.
بافت گره فارسی به این صورت است که کمی از خامه را با دقت بین انگشتان سبابه و میانی نگه می‌داریم و چاقو را در دست چپ (برای افراد راست‌دست) نگه می‌دهیم. سپس با استفاده از انگشت سبابه، یک جفت تار را به سمت جلو می‌کشیم و آن را از پشت تار رو عبور می‌دهیم.
حدود دو سانتی‌متر از خامه را نیز بین انگشتان دست چپ بیرون می‌آوریم. سپس سر خامه را خم می‌کنیم و از بین چله دوم عبور می‌دهیم که البته به سمت پشت رد می‌شود. سپس باید از میان دوتار، آن را گرفت و به جهت روی فرش کشید. در انتها، نخ‌های اضافی را قطع و جدا می‌کنیم.
- گره تقلبی
گره تقلبی به‌عنوان یکی از انواع گره فرش دستباف، همراه با نوعی تقلب در ساختار بافت فرش استفاده می‌شود. در واقع، این گره در بافت خود خامه یا پرز را بدون هیچ‌گونه پیچ و تابی اجرا می‌کند، بنابراین انتظار استحکام مشابه گره‌های فارسی یا ترکی را ندارد. به‌عبارت‌دیگر، اگر یک فرش با گره جفتی (تقلبی) بافته شده باشد، ماندگاری بالایی نخواهد داشت و چگالی فرش کاهش می‌یابد.
- گره هنری
در موضوع انواع گره فرش نوع دستباف، آخرین گروهی که به بررسی آنها می‌پردازیم، گره‌های هنری هستند که می‌توان گفت گره‌های منحصربه‌فردی به‌شمار می‌روند که تنها برای تابلوفرش‌های خاص استفاده می‌شوند. این نوع گره‌ها دارای مدل‌های مختلفی هستند که مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آنها عبارتند از:
۱.گره آویز
این گره از ۴ گره تشکیل شده است و به‌جای یک گره در بافت فرش‌های درشت استفاده می‌شود. با استفاده از این انواع گره فرش دستباف، می‌توان بافت طرح‌های تصویری را در فرش‌هایی با رج کم انجام داد.
۲.گره تک‌تار
همان‌طور که از نامش پیداست، این گره روی یک تار پیچیده می‌شود و برای نمایش اجزا ظریف صورت مانند چشم در بافت فرش‌های تصویری به‌کار می‌آید و در مواردی که یکی از چله‌ها پاره شده باشد نیز می‌توان از آن بهره گرفت.
۳.گره دورنگ
در این گره، از دو نوع خامه با رنگ‌های مختلف استفاده می‌شود و زمانی که یکی از خانه‌های کوچک نقشه در مرز دو نقش با رنگ‌های مختلف قرار گیرد، از این گره استفاده خواهد شد. این نوع گره برای اجرای سایه‌های روشن نیز بهره می‌برد.
۴.گره قرضی
در این گره، خامه از لای چند تار عبور داده می‌شود و به نقطه‌ای موردنظر برده خواهد شد. این گره برای نمایش نقاطی کاربرد دارد که روی نقشه معادل یک گره نیست و از سایر گره‌های هنری مثل تک‌تار و آویز برای نمایش آن نقطه استفاده نمی‌شود.
مقایسه گره ترکی و فارسی در بافت فرش
انواع گره فرش دستباف از جمله گره‌های ترکی و فارسی دو نوع گره متداول در بافت فرش هستند که اختلافات و ویژگی‌های خاصی دارند. در زیر به مقایسه این دو نوع گره در بافت فرش اشاره خواهیم کرد:
گره ترکی
- استحکام بالا: گره ترکی به بافت فرش استحکام بسیار بالایی می‌بخشد. این نوع گره باعث افزایش دوام و مقاومت فرش می‌شود.
- ظرافت و دقت: این گره باعث ایجاد ظرافت و دقت در نقشه فرش خواهد شد. بافندگان از این گره برای بافت فرش‌های با جزئیات زیاد و طرح‌های پیچیده استفاده می‌کنند.
- استفاده از نخ‌های ابریشمی: بسیاری از بافندگان فرش ابریشم از نخ‌های ابریشمی برای بافت گره ترکی بهره می‌برند.
گره فارسی
- سهولت در بافت: گره فارسی به بافت فرش سهولت بیشتری می‌دهد. این گره به‌دلیل سادگی در بافت، به بافندگان امکان می‌دهد سرعت بیشتری در بافت فرش داشته باشند.
- استفاده از نخ متنوع: بافندگان معمولا از نخ‌های مختلفی برای گره فارسی استفاده می‌کنند از جمله نخ‌های پنبه‌ای.
- مناسب برای فرش‌های بزرگ: به دلیل سرعت بالا در بافت، گره فارسی برای فرش‌های بزرگ با رج بالا و کیفیت مناسب بسیار مورداستفاده قرار می‌گیرد.
تفاوت انواع گره ترکی و فارسی
- ظرافت و سرعت: گره ترکی به‌دلیل ظرافت بالا به بافت فرش با جزئیات زیاد مناسب است، درحالی‌که گره فارسی به دلیل سهولت در بافت، برای فرش‌های بزرگ‌تر و سریع‌تر مناسب است.
- استحکام و دوام: گره ترکی به فرش استحکام بیشتری می‌بخشد، درحالی‌که گره فارسی به‌سرعت و سهولت در بافت فرش معروف است. برخی اعتقاد دارند که دوام ریشه فرش‌هایی که از گره ترکی استفاده‌شده، بیشتر از فرش‌هایی با گره فارسی است.
- ضخامت پرزها: در فرش‌هایی که با گره ترکی بافته می‌شوند، ضخامت پرزها کمتر از گره‌های فارسی است.
- استفاده از قلاب: گره‌های ترکی با استفاده از قلاب ایجاد می‌شوند، درحالی‌که گره‌های فارسی با دست زده می‌شوند.
- مصرف نخ: موادمصرفی در هر دو نوع گره از جمله کرک، پشم و ابریشم هستند، با این تفاوت که در گره ترکی، مقدار نخ مورداستفاده بیشتر از گره فارسی است.
هرکدام از این گره‌ها بر اساس نیازها و سلیقه‌های بافندگان و خریداران می‌توانند برای بافت فرش‌های مختلف انتخاب شوند.
مشخصه های گره در فرش دستباف چیست؟
- قطر گره: ابعاد قطر گره نقش مهمی در تعیین ظرافت و دقت بافت فرش دارد.
- قوس گره: شکل و قوس مشخص‌کننده رو و پشت قالی است و تاثیر مستقیمی بر ظاهر و ساختار فرش دارد.
- جهت گره: سمت و جهتی که گره در آن زده می‌شود، خواب فرش را مشخص می‌سازد و جلوه نهایی قالی را تعیین می‌کند.
- رنگ گره: استفاده از نخ‌های رنگی در گره‌ها به‌منظور رنگ‌آمیزی نقشه و ایجاد طرح و جزئیات در فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
راه‌های مشاهده گره فرش
انواع گره فرش دستباف متنوع هستند و یکی از ضرورت‌ها و الزاماتی که رفوگر و مرمتگر فرش نهایتا باید بر آن مسلط باشند، تشخیص صحیح انواع گره فرش‌های دستباف به‌شمار می‌رود. عدم تشخیص صحیح گره فرش و انتخاب نادرست نوع گره می‌تواند باعث ایجاد مشکل در قسمت‌های اصلی فرش و مرمت‌ها شود.
برای تشخیص نوع گره در قالی، ابتدا قالی را روی یک سطح صاف و مسطح قرار دهید و سپس با استفاده از دستان و انگشتان، دو ردیف پرز را از هم دور سازید و به انتهای گره مراجعه کنید. اگر امکان خروج پرز از میان قالی وجود داشت، باید یک پرز را از قالی بیرون کشید و باتوجه‌به حالت پیچش گره و تعداد تارهایی که هر گره بر روی آن قرار گرفته است، نوع گره را تشخیص داد.
درصورتی‌که این کار امکان‌پذیر نبود، می‌توانید با نزدیک‌کردن ذره‌بین یا لوپ به انتهای گره قالی، شیوه گره‌زنی را به‌درستی تشخیص دهید. در قالی‌های دستباف به‌طورکلی استفاده از گره‌های شیب‌دار یا بی‌گره ممنوع است و استثنائاتی نظیر گره‌های جفتی در قالی‌های با ۵۰ گره به بالا و گره‌های تزئینی مجاز هستند. در قالی‌های بی‌گره، نخ پرز بدون تاب دور تار پیچیده می‌شود که به‌راحتی از قالی خارج می‌شود.
روش سنتی گره‌زنی فرش (زیردست)
در این روش، روی سطح خواب قالی دست می‌کشید. اگر خواب گره‌ها به سمت چپ باشد، گره به‌عنوان نامتقارن شناخته می‌شود و اگر خواب به سمت راست باشد، گره به‌عنوان متقارن خواهد بود. این تفاوت به‌دلیل نحوه برداشتن چله در زمان گره‌زنی است. در گره‌زنی متقارن، ابتدا چله زیر با قلاب گرفته می‌شود و خامه به دور آن پیچ می‌خورد.
سپس خامه به دور چله رو می‌پیچد که در این حالت، گرایش گره‌ها به سمت راست است. اما در گره‌زنی نامتقارن، به‌دلیل اینکه گره‌زنی با دست صورت می‌گیرد و خامه با چاقو بریده می‌شود، ابتدا چله رو برداشته می‌شود و خامه فقط به دور چله رو پیچیده خواهد شد. در این حالت، گرایش گره‌ها به سمت چپ است.
انواع گره فرش تقلبی
توصیه ما به عدم استفاده از این گره‌ها برای بافت فرش است، زیرا تاثیرات منفی زیادی بر روی چگالی و دوام فرش خواهند داشت و کیفیت کار شما را به شکل چشمگیری کاهش می‌دهد و به‌طور قاطع دستمزد قالی‌بافی شما را کم می‌کند. سه روش برای بافت و استفاده از گره‌های تقلبی وجود دارد:
- گره کمان شیب: در این روش گره‌زنی، نخ بعد از دور چله گردانده می‌شود و بدون برخورد با گره، بر روی رج قالی محکم می‌شود.
- گره جفت بافی: در این روش، به‌جای پرز خامه به دور یک تار، به چندین تار پیچیده خواهد شد که این روش به نام جفت بافی نام می‌گیرد.
- گره یو شکل: این گره شکلی شبیه به حرف U دارد و در این نوع گره، خامه فرش دوران داده می‌شود و از پشت تار عبور داده خواهد شد. سپس قلاب از داخل U شکل خامه عبور می‌دهند و سرهای نخ را می‌گیرند و از قسمت U به بیرون هدایت می‌کنند.
جمع‌بندی
بازار آنلاین فرش، مجموعه‌ای گسترده از انواع و طرح‌های فرش را به اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد. انواع گره فرش دستباف تنوع بالایی دارند که هرکدام ویژگی‌ها و نحوه بافت منحصربه‌فردی خواهند داشت. گره ترکی با استفاده از قلاب و ایجاد استحکام بالا و ظرافت مناسبی شناخته می‌شود. از سوی دیگر، گره فارسی با روش دستی و به‌وسیله دستان بافنده به شکل متقارن یا نامتقارن ایجاد می‌شود. در نهایت، انتخاب نوع گره و شناخت مشخصات هرکدام از آنها تاثیر زیادی بر کیفیت و ظاهر نهایی فرش دستباف دارد.
سوالات متداول
چه تفاوت‌هایی بین گره ترکی و گره فارسی وجود دارد؟
گره ترکی با استفاده از قلاب و به شکل نامتقارن بافته می‌شود، درحالی‌که گره فارسی به‌صورت دستی و به شکل متقارن یا نامتقارن ساخته می‌شود.
کدام گره‌ها برای استفاده در تابلوفرش ها مناسب‌تر هستند؟
گره‌های هنری به‌عنوان گروه خاصی از گره‌ها برای تابلوفرش‌های خاص و زیبا مناسب هستند.
آیا گره تقلبی در بافت فرش تاثیری دارد؟
گره‌های تقلبی ممکن است باعث کاهش کیفیت و ماندگاری فرش شوند و برخی افراد توصیه می‌کنند از استفاده این گره‌ها در بافت فرش خود خودداری کنید.
چگونه می‌توان بافت فرش با گره ترکی یا فارسی را تشخیص داد؟
با مشاهده چگالی و ظاهر گره‌ها و روش تولید و پرزهای گره، می‌توان نوع گره در فرش را تشخیص داد.
آیا نوع گره در ماندگاری فرش تأثیر دارد؟
بله نوع گره در ماندگاری و طول عمر فرش تاثیرگذار است. گره‌های متفاوت ممکن است باعث مقاومت و استحکام متفاوت در برابر فشار و فرسایش شوند.
آیا مهارت بافندگان در انتخاب و استفاده از گره تأثیر دارد؟
بله مهارت بافندگان در انتخاب و استفاده از گره نقش بسزایی در کیفیت نهایی فرش دارد. مهارت آنها در بافت و تعیین نوع گره می‌تواند تاثیر بسزایی در زیبایی و دوام فرش داشته باشد.
